Historia orderu św. Stanisława

Order Świętego Stanisława został ustanowiony 7 maja, zaś jego pierwsze insygnia wręczył Stanisław August Poniatowski po uroczystej mszy w kościele Św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu 8 maja 1765 roku.
Trudno dziś oddać atmosferę samej uroczystości z udziałem Króla i dostojnych gości, niech mi będzie wolno przekazać klimat i jej przebieg za sprawozdawcą gazety „Wiadomości Warszawskie” z dnia 11 maja 1765 roku: „W przeszłą środę Dzień Imienin J. K. Mci. P. N. M. przy biciu stokrotnym z Armat ogłoszony z rana z solenną u Dworu był obchodzony galą. Ichmć senatorowie i ministrowie zjechawszy się po godzinie 10 do Dworu po złożeniu powinszowania swego całowali rękę J. K. Mci.
Po jedenastej Najjaśniejszy Pan z liczną asystencją ruszył z Zamku do Kościoła Parafialnego Św. Krzyża, gdzie po wysłuchaniu mszy św. przez Jmci Biskupa Kujawskiego i kazania przez Jmci X Gliwickiego mianego. Najjaśniejszy Pan na przygotowanym zasiadłszy tronie Jmć X. Podkanclerzy Koronny przeczytał rejestr Kawalerów wybranych od J. K. Mci do nowo postanowionego Orderu Św. Stanisława, X, zaś Jmć Poniatowski Opat Czerwieński jako Sekretarz i Jałmużnik tegoż Orderu czytał Instituta Jego i z rejestru przywoływał tych którym J. K. Mść tenże wyznaczył dać Order i następującym konferował sposobem, to jest: każdy Kawaler przyklęknąwszy te słowa mówił: Przyżekam kawalerskim słowem zachować wszystkie Orderu tego Instituta teraz przeczytane.
J. K. M. kładąc na każdego Kawalera Order (…) tudzież oddawszy mu Gwiazdę w rękę (…) passerował go dobytą szpadą z obydwa dotknąwszy ramienia i w twarz pocałował. Kawaler zaś w rękę Najjaśniejszego Pana.
Po skończonej tej ceremonii J. K. Mość do Zamku powrócił gdzie od przytomnych Dam powinszowania odebrał, nastąpił po tym obiad.
J. K. Mość z samymi Kawalerami nowo kreowanymi u stołu siedział na Sali Wielkiej przy rezonacji kapeli i bicia z armat.”

​

 

W pierwszym dniu istnienia Orderu Stanisław August uhonorował nim 35 Kawalerów.

Inauguracja Orderu stała się dniem Święta Orderowego.
Nie wszystkie dekoracje odbywały się w Kościele Św. Krzyża, nie wszystkie ordery wręczał Stanisław August w dniu święta orderowego, pomimo bardzo dokładnie ustalonego protokółu ceremonii w kościele na Krakowskim Przedmieściu. Wielokrotnie uroczystość bądź sama dekoracja miała miejsce na Zamku Królewskim w Warszawie, bywało, że kancelaria królewska w imieniu Najjaśniejszego Pana wysyłała insygnia orderowe wraz z dokumentem nadania nagrodzonemu.
 

Ozdobę orderową stanowił krzyż zawieszany na wstędze ponsowej z białymi paskami po brzegach oraz haftowana gwiazda orderowa.
Wizerunkiem klejnotu był krzyż typu maltańskiego ośmiorożny z kulkami na wierzchołkach ramion, wykonany ze złota, pokryty na awersie czerwoną emalią. W środku białej tarczy medalionu, umieszczono emaliowany wizerunek Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika w stroju biskupim z pastorałem w prawej ręce. Po bokach litery „S.S” – Sanctus Stanislaus. Środek medalionu wpisany w wieniec laurowy emaliowany na zielono. Między ramionami krzyża białe emaliowane orły polskie z koroną. W trzy ostro zakończone ramiona krzyża wpisano złote ażurowe gałązki z pięciopłatkowym kwiatem, zwanym różyczkami, w górnym ramieniu przymocowano kółeczko do złotej przewiązki, na którą nawlekano lub na niej mocowano wstęgę orderową.
Rewers krzyża nie był emaliowany, pozostawał złoty, tylko medalion biało emaliowany zawierał ozdobny, powiązany monogram Króla „SAR” – Stanislaus Augustus Rex. Wokół medalionu wianek z liści laurowych zielono emaliowany, identyczny jak na awersie.
Ordery wykonywał nadworny złotnik królewski Jan Martin.

 

Gwiazda orderowa była haftowana nicią srebrną, składała się z ośmiu pęków promieni. Medalion był wpisany w wieniec laurowy spięty złotą kokardą emaliowany na zielono, od wewnątrz perełkowaty. W środku okrągłej tarczy medalionu, biało emaliowanej, obwiedzionej perełkowaniem, monogram wiązany „SAR”. Płaszczyznę srebrną pomiędzy perełkowaniem wieńca i medalionu z monogramem wypełnia pisana złotem dewiza orderu PRAEMIANDO INCITAT. Wiele wskazuje, że gwiazdy orderowe były wykonywane w manufakturze królewskiej w Grodnie.
Obok typowych orderów i haftowanych gwiazd orderowych wręczanych przez Króla, niejednokrotnie arystokracja zamawiała wysadzany klejnotami garnitur orderowy u znakomitych złotników. Zachował się do naszych czasów portret Antoniego Bielskiego łowczego nadwornego koronnego z orderem Św. Stanisława ozdobionym brylantami.
W ówczesnych czasach podkreślało to pozycję uhonorowanego i naturalnie zamożność.
Dotąd nie udało się definitywnie ustalić, kto projektował wizerunek orderu. Można jedynie podejrzewać z dużą dozą prawdopodobieństwa, że autor wzorował się na saksońskim królewskim Orderze Św. Henryka, ufundowanym przez Augusta III króla polskiego i elektora saskiego w roku 1736. Wskazują na tę hipotezę tylko niewielkie szczegóły różniące oba Ordery.
Wraz z orderem uhonorowany otrzymywał dokument na papierze stwierdzający nadanie orderu, opatrzony sygnaturą Króla – Stanislaus Augustus Rex i mniejszą pieczęcią Kancelarii Królewskiej.

 

Do tradycji Rzeczypospolitej należał kontusz szlachecki. Stanisław August ustanawiając Order Św. Stanisława pragnął, opracowując statut orderu, nawiązać do powoli zanikającej, nieco archaicznej, formy ubioru. Trudno powiedzieć, czy był to sentyment do minionych czasów, przy upadku obyczaju dawnej Rzeczypospolitej, przez powrót do stroju narodowego szlachty, czy zapoznawszy się ze strojami orderowymi pragnął nawiązać do zwyczajów panujących w zachodniej Europie.
W XVIII wieku większość zaszczytnych orderów europejskich posiadało stosowny ubiór.
Uhonorowani Kawalerowie Suwerennego Zakonu Rycerskiego Świętego Jana Jerozolimskiego zw. Maltańskim (Sovrano Ordine Militare di San Giovanni di Jerusaleme dello di Malta), byli zobowiązani do noszenia munduru orderowego z nakryciem głowy oraz peleryną z wyhaftowanym wizerunkiem krzyża. Kawalerowie brytyjskiego Orderu Wielce Szlachetnego Podwiązki ( The Most Noble Order of the Garter ), hiszpańskiego Izabeli Katolickiej ( Orden de Isabel la Católica ) czy zniesione w 1830 roku we Francji Ordery Św. Michała ( Order de Saint – Michel ) czy Order Św. Ducha ( Order du Saint–Esprit), one również posiadały stroje orderowe, zgodnie z tradycją, ordery istniejące, w większości kontynuują ją po dziś dzień.
Podobnie było z Orderami Zakonnymi jak włoski Order Zwiastowania ( Ordine Supremo della SS. Annunziata ), watykański Order Rycerski Najwyższy Chrystusa ( Ordine equestre supremo del Cristo ) czy Order Grobu Świętego ( Ordo Saneli Sepuleri ).

W przeddzień inauguracji 7 maja 1765 roku Stanisław August Poniatowski sygnował Statut Orderu Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika.

Dokument ten przejrzyście określał intencje króla przy wprowadzaniu nowego orderu w Rzeczypospolitej, był orderem o charakterze polityczno filantropijnym. Opłaty z tytułu posiadania orderu Kancelaria Królewska przekazywała na utrzymanie Szpitala Dzieciątka Jezus. Cel ustanowionego orderu był czytelny, jednakże statut nie określał, jakie warunki należało spełnić by zostać uhonorowanym Orderem Św. Stanisława, ponadto, kiedy można i należy pozbawić uhonorowanego zaszczytnego orderu. Nie zrozumiałym się wydaje, dlaczego nie sięgnięto do projektu statutu Orderu Orła Białego z roku 1713, znajdującego się w Kancelarii Królewskiej, dokładnie określającego podstawy pozbawienia orderu.

Zgodnie z postanowieniem statutu, order należało zwrócić do Kancelarii Królewskiej w ciągu trzech miesięcy po śmierci uhonorowanego. Statut nie precyzował czy zwrotowi podlegała również gwiazda orderowa. Nie zachowała się dokumentacja, a może nigdy nie została sporządzona, ile orderów zostało zwróconych. Jestem głęboko przekonany, że nie wszystkie, bowiem wyegzekwowanie było praktycznie niemożliwe. Ponadto część potomków ozdobionego orderem pragnęła go zachować jako cenną pamiątkę.

Stanisław August przyznawał order przez trzydzieści lat. W tym czasie uhonorował Orderem Świętego Stanisława blisko tysiąc ośmiuset Polaków i cudzoziemców, wielokrotnie przekraczając zawartą w statucie orderu dopuszczalną ilość nagrodzonych.

Jak cennym zaszczytem było wyróżnienie Orderem Św. Stanisława, jak zabiegała o niego zamożna szlachta przedstawia w swoich „Gawędach historycznych” wnikliwy badacz Kresów Rzeczypospolitej dr Antoni J. Rolle: „Wkrótce nowy nastąpił triumf. Bar został zdobyty. Poległo 400 konfederatów, jeńców wzięto jeszcze więcej, a między nimi był Jan Stempkowski szambelan, brat Józefa. … Tyleż to było i triumfów. Ale oboźnemu należała się nagroda, o którą dopominał się Branicki: „Proszę Waszej Królewskiej Mości, żeby order dla niego na moje był przysłany ręce, nim mu się co więcej dostanie”.

Posłuszny król po dwakroć ekspediował Gwiazdę Św. Stanisława – ale nie dochodziła”. (3)
„Ordery prosili wszyscy. Ojciec prosił dla syna, a syn dla ojca. Żona dbała o męża, a matka o synów, prosiła też siostra dla braci i krewnych, narzeczona zaś dla przyszłego męża. Wiele tych przypadków zachowało się w królewskiej korespondencji.” (4)